اين روزها ، با تغييرگسترده شهرداران در كلانشهرها ، شهروندان اين شهرهاي چند ميليوني اميدوارند كه وضعيت زندگي در شهرهاي‌شان بهتر شود و مشكلات ترافيكی، آلودگي هوا و... تا حدودي بهبود پيدا كند.

 

اين درحالي است كه هر سال در فصل‌هاي پاييز و زمستان، به دليل بروز پديده وارونگي هوا، روزهاي آلوده‌تري را از لحاظ آلودگي هوا شاهد هستیم. ضمن آنكه مردم تهران از آن بيم دارند كه نكند مانند سال قبل، از اواسط پاييز، شاهد ترافيك‌هاي عصرگاهي و قفل شدن خیابان‌ها باشند. ترافيك‌هايي كه در سال ٩٥ ، تهران را در ساعت‌هاي عصرگاهي و شامگاهي براي حدود ٢ ماه عملا فلج كرده بود و هيچ يك از مسوولين نيز پاسخ درستي به «چرايي» به وجود آمدن آن نمي‌داد و راه حلي برايش نداشت. 

 

امسال اما با شعارهايي كه شهرداران منتخب جديد كلانشهرها داده‌اند، مردم چشم انتظار تحولاتي بنيادين در شهرهاي‌شان هستند. به‌خصوص در تهران كه معضلاتش به گفته كارشناسان از لحاظ شدت، ٥ برابر ساير شهرهاست؛ مشكلاتي كه بي‌شك در راس آنها ، آلودگي هوا قرار دارد. مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی ویژه به موضوع «وضعيت آلودگي هوا در شهرهاي بزرگ كشور ، بيماري هاي ناشي از آلودگي هوا و وضعيت شهرهاي كشور از نقطه نظر بيماران ناشي از اين آلودگي و همچنين پيشنهادهاي كارشناسي براي حل اين گره كور ديرينه شهرها» پرداخته است.

 

 

خسارت‌هاي ناشي از آلودگي هوا در ايران و در مقايسه با جهان چقدر است؟ در پاسخ به این سوال مهم کارشناسان مرکز پژوهش‌های مجلس و البته به استناد بانک جهانی نوشته‌اند: «مصرف فزاينده سوخت‌هاي فسيلي طي سال‌هاي گذشته، علاوه بر تحميل هزينه‌هاي گزاف به اقتصاد ملي، بحران آلودگي هوا را به‌ويژه در كلانشهرها ايجاد كرده است. هشدار بانك جهاني درباره تشديد آلودگي هوا در ايران مويد اين مطلب است؛ طبق اعلام اين مرجع، خسارت آلودگي هوا در ايران از ١/٧ ميليارد دلار در سال ٢٠٠١ به ٨ ميليارد دلار در سال ٢٠٠٦ رسيده است كه ٨/١ ميليارد دلار آن مربوط به خسارت ناشي از آلودگي هوا در پايتخت بوده است. ضمن آنكه بانك جهاني اين خسارت را در سال ٢٠١٣ بالغ بر ٣٠ ميليارد دلار (٣٠ ميليارد و پانصدونودونه ميليون دلار) برآورد كرده است.»

همان‌طور كه همه مي‌دانند آلودگي هوا پيامدهاي زيانباري بر سلامت افراد جامعه دارد؛ موضوعي كه در اين گزارش در دو بخش مجزا به آن اشاره شده است. اين گزارش بيماري‌هايي مانند مشکلات قلبي و عروقي، برونشيت،اختلالات تنفسي، سرطان و مرگ زودرس را ناشي از عوارض همين آلودگي عنوان مي‌كند.

براساس گزارش مركز بيماري‌هاي جهاني، آلودگي هوا ، هفتمين عامل مرگ در دنيا و هفتمين عامل خطر در ايران است. سازمان بهداشت جهانی برآورد كرده است كه در سال ٢٠١٢ آلودگي هواي آزاد مناطق شهري و روستايي به ايجاد ٧/٣ ميليون مورد مرگ زودرس در دنيا انجاميده كه حدود ٨٨ درصد از اين موارد در كشورهايي با درآمد كم و متوسط اتفاق افتاده است. همچنين، در مجموع تعداد مرگ منتسب به آلودگي هواي آزاد و هواي داخل اماكن در سال حدود هفت ميليون نفر برآورد شده است.

 

آلودگي هوا پيامدهاي منفي اقتصادي شديدي نيز دارد و ميزان خسارت ناشي از مرگ‌هاي منتسب به آلودگي هوا در اتحاديه اروپا حدود ١٦١ ميليارد يورو برآورد شده است. در بسياري از شهرهاي بزرگ ايران ازجمله تهران، كرج، اصفهان، مشهد، تبريز، اراك، اهواز و شيراز غلظت بعضي از آلاينده‌هاي هوا از استانداردهاي ملي به مراتب بالاتر است. براساس برآوردها (با احتساب پديده ريزگردها)، جمعيتي بالغ بر ٣٥ ميليون نفر، يعني حدود نيمي از جمعيت كل كشور، به نوعي در معرض يكي از انواع آلودگي هاي هوا قرار دارند. اين مشكل نه‌تنها سلامت مردم را به خطر مي‌اندازد، بلكه به علت افزايش نياز به خدمات مراقبتي، بهداشتي و فوريت‌هاي پزشكي كه براي جمعيت تحت تاثير انجام مي‌شود، هزينه‌هاي سرباري را نيز بر حوزه سلامت تحميل مي‌كند.

در اين بين آمار سازمان بهداشت جهاني نيز در نوع خود قابل تامل است. به گفته محققان اين گزارش، براساس اعلام اين سازمان بيش از سه ميليون نفر ساليانه در اثر تنفس در فضاي شهري در دنیا جان خود را از دست مي‌دهند. اين مساله به حدي جدي است كه به گفته اين سازمان ، اگر فكري براي كاهش اين روند نشود، اين رقم تا ٢٠٥٠ ميلادي دو برابر مي‌شود. اما در عمل و در واقعيت ، بيشتر شهرهاي بزرگي كه در كشورهاي درحال ‌توسعه‌اند، درحال نقض كردن راهبردهاي آلودگي هوا هستند تاجايي كه در پنج سال اخير، آلودگي هوا هشت درصد افزايش يافته است.

 

براساس تخمين‌هاي سازمان بهداشت جهاني (WHO) اين آلودگي سه ميليون مرگ (نابالغ) را ساليانه رقم مي‌زند كه باعث شده تا آلودگي هوا يكي از بزرگ‌ترين خطرات براي سلامتي انسان‌ها به‌شمار آيد. آخرين آمار آلودگي هواي شهري كه از سال‌هاي ٢٠١١ تا ٢٠١٥ جمع‌آوري شده نشان مي‌دهد ٩٨ درصد شهرها با بيش از ١٠٠ هزار نفر جمعيت در كشورهايي با درآمد متوسط و پايين، راهبردهاي WHO را رعايت نمي‌كنند. شهرهايي كه بدترين كيفيت هوا را به لحاظ ذرات معلق ١٠ ميكروني دارند از ميان سه هزار شهري كه سازمان بهداشت جهاني آنها را بررسي كرده، آلوده‌ترين شهر «اونيتشا» در نيجريه است كه ٣٠ برابر بيشتر از استاندارد، ذرات معلق ١٠ ميكروني دارد «پيشاور» پاكستان در رتبه دوم قرار گرفته و بعد از آن «زابل» ايران به چشم مي‌خورد.

اين گزارش در ادامه با توجه به اهميت تاثير آلودگي هوا بر سلامت شهروندان باز هم اشاره‌اي دارد به  پيامدهاي آلودگي هوا بر سلامت انسان. اين گزارش در اين خصوص آورده است: همان‌طور كه گفته شد آلودگي هوا بر سلامت انسان تاثيرات جبران ناپديري را به‌جا مي‌گذارد. براساس گزارش موسسه بين‌المللي تحقيقات سرطان، وابسته به سازمان بهداشت جهاني در سال ٢٠١٣، آلودگي هوا و ذرات معلق در هوا به‌عنوان تركيبات سرطانزا براي انسان (گروه يك) طبقه‌بندي شده است. چهار گروه آسيب‌پذير كه بيشتر در معرض آثار و تبعات ناشي از آلودگي هوا هستند عبارتند از: زنان باردار، كودكان، سالمندان و ورزشكاران. براساس مطالعات انجام شده، مشخص مي‌شود كه آلودگي و آلاينده‌ها از دوران جنيني تا سالمندي تهديدي جدي براي سلامتي محسوب مي‌شوند.

 

شواهد بسياري در ارتباط با تشديد آسم، بيماري انسدادي مزمن تنفسي (COPD)، سرطان ريه و كاهش عملكرد ريوي با آلودگي هوا وجود دارد ولي شواهد در زمينه ارتباط آلودگي هوا و بروز آسم و COPD كم و ناپايدار است.

 
٢- بيماري‌هاي قلبي- عروقي:

 

مواجهه با آلودگي هوا را مي‌توان به‌عنوان يك ريسك فاكتور درحال ظهور جدي براي ايجاد و توسعه بيماري‌هاي قلبي- عروقي دانست. مواجهه كوتاه‌مدت با آلاينده‌هاي هوا باعث بيماري‌هاي حاد قلبي و فشارخون مي‌شود.

 

آلودگي هوا موجب افزايش شيوع بيماري نورودژنراتيو مثل آلزايمر، پاركينسون، افزايش احتمال ابتلا به MS مي‌شود. مرگ ناگهاني در بيماران مبتلا به صرع افزايش مي‌يابد. همچنين باعث اختلالات تكاملي و افزايش احتمال ابتلا به اوتيسم بر اثر مواجهه مادران باردار و كودكان مي‌شود.

 

آلودگي هوا مي‌تواند باعث پيري زودرس پوست، كاهش ميكروفلور نرمال پوست، افزايش شيوع درماتيت آتوپيك و شدت يافتن كهير شود.

 

آلودگي هوا و آلاينده‌هاي مرتبط با آن مانندPM ، ازن، اكسيدهاي نيتروژن و فلزات سنگين و برخي از آلاينده‌هاي آلي در بروز بيماري‌ها و به‌ويژه بيماري‌هاي التهابي مرتبط با دستگاه گوارش مانند فيبروز كبدي، آپانديسيت و سرطان‌هاي دستگاه گوارش نقش دارند.

 

آلودگي هوا التهاب مخاط بيني و سينوس‌ها را تشديد مي‌كند و در مزمن شدن عفونت سينوس‌ها و بيني نقش دارد. شيوع رينيت آلرژي به‌طور چشمگيري با سطوح غلظت‌هايNO ، SO٢  و CO با هواي تنفسي ارتباط دارد.

جوامع از طريق كاهش سطح آلاينده‌هاي هوا مي‌توانند بار بيماري‌ها مربوط به سكته، بيماري‌هاي قلبي، سرطان ريه و بيماري‌هاي تنفسي حاد و مزمن را كاهش دهند. پيامدهاي آلودگي هوا براي سلامت شامل پيامدهاي برگشت‌‌پذير مانند سوزش چشم، خارش گلو، سردرد و سرگيجه تا آسيب‌هاي بازگشت ناپذير و تهديدكننده سلامت نظير سرطان، آسيب به دستگاه عصبي و مرگ متفاوت است.

ميانگين غلظت ساليانه آلاينده‌هاي هواي شهر تهران در سال ١٣٨٦ الي ١٣٩٥
پايتخت كشورمان ، بي‌شك نه‌تنها اولين شهر آلوده كشور است كه بي‌ترديد يكي از آلوده‌ترين شهرهاي جهان نيز محسوب مي‌شود. به همين دليل گزارش ياد شده در بخش بعدي خود به صورت اختصاصي به وضعيت آلودگي هوا در تهران پرداخته است . در اين بخش از گزارش آمده است: روند غلظت آلاينده‌هاي هوا در كلانشهر تهران طي سال‌هاي ١٣٨٦-١٣٩٥ داراي روند نزولي بوده، لكن غلظت PM١٠ داراي روند افزايشي است.

مطالعات نشان مي‌دهد كه مهم‌ترين آلاينده هواي شهر تهران ذرات معلق (PM١٠ و٥/٢MP ) است كه در مقايسه با ساير آلاينده‌ها خطرناك‌تر و پيامدهاي ناگوار بيشتري را براي سلامت دارند همچنين ميانگين غلظت١٠ PM و ٥/٢MP تقريبا به ترتيب ٤ و ٣ برابر حد استاندارد ملي در سال ١٣٩٥ است.

در بخش دیگری از این گزارش آمده است:« نتايج نشان مي‌دهد كه بيشترين سهم عوارض كوتاه‌مدت منتسب به آلاينده‌هاي هوا در شهر تهران مربوط به ذرات معلق (٥/٢MP و١٠ PM)  بوده است. به‌طوري كه ميزان كل مرگ منتسب به ٥/٢MP و PM١٠ در سال ١٣٩٣ به ترتيب حدود ١٦١٧ و ١٩٩٠ مورد بوده است. اين ميزان به‌ترتيب ٢/٣ و ٣٦/٤ درصد از كل مرگ‌هاي شهر تهران (به استثناي مرگ ناشي از تصادفات) را به خود اختصاص داده است.همچنين براساس نتايج اين مطالعه در اثر مواجهه بلندمدت با آلاينده‌هاي ذرات معلق ريز (٥/٢MP ) در شهر تهران، هر سال ٥٨٩٤ مورد مرگ منتسب برآورد شده است كه اين ميزان معادل ٦٦/١١ درصد از كل مرگ‌هاي شهر تهران بوده است.

همچنين اين گزارش در ادامه آورده است : خسارات آلودگي هوا برگياهان و محصولات كشاورزي پديده‌اي است كه كمتر به آن به‌طور جدي توجه شده و كمتر تحقيقي در كشور به بررسي اعداد و ارقام ناشي از خسارات اقتصادي و زيست‌محيطي پرداخته است . طي ٢٥ سال گذشته تحقيقاتي درباره خسارت ازن بر محصولات كشاورزي به‌خصوص سه محصول زراعي ذرت، سويا و پنبه در آمريكا انجام شده است. در اين تحقيقات با نصب اتاقك‌هايي در سطح مزارع و كنترل مقدار ازن، ميزان خسارت اين گاز روي محصولات كشاورزي ساليانه ٦/١ ميليارد دلار برآورد شده است. افزايش آلاينده‌هاي موجود در هوا، به كاهش گلدهي، ميوه‌دهي و در نهايت مسموميت درختان منجر مي‌شود. تحقيقات كارشناسان محيط زيست نشان مي‌دهد آلاينده ازن موجود در هوا مي‌تواند علاوه بر ميزان گلدهي و ميوه‌دهي، بر ايجاد حساسيت در درختان و گياهان تأثير داشته باشد.

براساس تحقيقات انجام شده، آلاينده‌هاي موجود در هوا باعث مي‌شوند روزنه‌هاي برگ گياه حالت دفاعي به خود بگيرند و در مقابل آلاينده‌هاي هوا بسته شوند. نوع و درجه واكنش برگ گياه به ميزان ازن، درجه، شدت و مدت‌زمان تماس با گاز ازن بستگي دارد.

پيامدهاي اقتصادي، آسيب‌هاي اجتماعي و محيط‌زيستي آلودگي هوا يكي ديگر از خسارت‌هاي وارده آلودگي هوا، پيامدهاي اقتصادي ناشي از آن است كه به صورت‌هاي مستقيم و غيرمستقيم بر اقتصاد فردي، محلي و ملي تاثير مي‌گذارد؛ موضوعي كه در اين گزارش بخشي مجزا به آن اختصاص داده شده است . اين گزارش با اشاره به پيامدهاي «مستقيم» و «غيرمستقيم» ناشي از آلودگي هوا بر اقتصاد كشورها آورده است:  در همين خصوص، در بخش خسارت‌هاي اقتصادي «مستقيم» مي‌توان به مرگ تدريجي فضاهاي سبز و جنگل‌ها در اثر مواجهه با آلاينده‌هاي NOx و ازن (O٣)... يا آسيب به آثار تاريخي، اشيا و نماي ساختمان‌ها در اثر ساييدگي توسط ذرات معلق (PM) يا تركيبات شيميايي آلاينده بر آنها اشاره كرد.

نويسنده اين پژوهش در ادامه اشاره به آثار مخرب آلودگي هوا ، به آثار مخرب آلودگي هوا، تخريب بناهاي تاريخي و آثار هنري اشاره كرده و آورده است: دود خارج شده از اگزوز خودروها، دودكش‌هاي منازل و كارخانجات صنعتي باعث تيرگي رنگ ساختمان‌ها و تاسيسات شهري مي‌شود كه به‌نظر مي‌رسد يكي از مهم‌ترين دغدغه‌هاي مسوولان زيباسازي شهرداري‌ها براي رفع آلودگي از تاسيسات شهري باشد.

بسياري از مواد سمي مانند گوگرد، فلوئور و ازت پس از تركيب با آب، خاصيت اسيدي پيدا مي‌كنند و باعث بارش باران‌هاي اسيدي مي‌شوند كه باعث خوردگي و از بين رفتن تدريجي ساختمان‌هاي مسكوني، بناهاي تاريخي و آثار هنري مي‌شوند كه ازجمله پيامدهاي اين موضوع هستند و نتايج مخرب اين پديده، عموما جبران‌ناپذيرند و ترميم اين آثار به‌صورت اوليه و با همان كيفيت، تقريبا غيرممكن است .